پس از صحبت در مورد تاریخچه سفال، سرامیک و کاشی در جهان ، نگاهی به تاریخچه? سفال و سرامیک سازی در ایران میندازیم.
همانطور که ذکر شد، زادگاه سفال سازی ، ایران است و اولین سفالینه‌هایی که مربوط به حدود 10،000 سال ق. م. است، مؤید پیشینه? این «هنر-صنعت» است. ضمن آنکه برخی از نمونه‌های کاشی (احتمالا نام کاشی ، از قوم آریایی نژاد به نام «کاش» گرفته شده است.) که در کاوش‌های باستانشناسی به دست آمده و مربوط به 14،000 سال پیش است، قدمت سفال و سرامیک سازی در ایران را به 12،000 سال ق.م. میرساند.
تردیدی نیست که نخستین سفالینه ها صرفاً به وسیله? دست و بدون استفاده از چرخ سفالگری ، لعاب و حتی کوره? پخت تولید و عرضه می شد و نمونه‌های به دست آمده حاکی از آن است که این گونه محصولات، به تقلید از سبدهایی که با ترکه? درختان می بافتند، ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساختن ظروف سفالین به کار میرفته است.
ظروف سفالین منقوش و غیرمنقوش متعددی که از نقاط مختلف ایران به دست آمده، نشان میدهد که این هنر در دوره? پیش از تاریخ ایران، طرف توجه فوق العاده? مردم کشورمان بوده و تعداد زیادی از آثار سفالین مربوط به دوران پیش از تاریخ در قبرهای مردگان دفن شده است، زیرا مردم آن زمان عقیده داشتند که پس از مرگ، احتیاجات مادی آنها در دنیای دیگر ادامه خواهد یافت و هنگام به خاک سپردن آنان خوراکی ها و آشامیدنی‌های مورد نیازشان را برای آخرین بار در ظروف سفالی ریخته و در کنار آنها قرار می دادند. صاحبنظران اعتقاد دارند که شروع کشاورزی و استقرار انسانها در مکانی خاصی که در «دوره? سنگی» صورت پذیرفته در تولید و ساخت سفالی تأثیر بسزایی داشته است و نمونه‌هایی که از منطقه? «گنج دره» و نیز غارهای «کمربند» و «هوتو» در نزدیکی بهشهر به دست آمده، مؤید وجود سفالگری در ایران در حدود 8000 سال ق. م. است. پیدایش کوره? پخت در 6000 سال ق. م. دگرگونی کیفی قابل ملاحظه ای در محصولات سفالی ایران و دیگر مناطق جهان برجای گذاشت و موجبات رونق تدریجی این صنعت را فراهم آورد.
صنعت سفال سازی در حدود هزاره? پنجم ق.م. باز هم از نظر کیفی و فنی ترقی کرد. ظروفی که در (سیلک) –کاشان- همچنین در «شوش» به دست آمده قرمز رنگ و دارای لکه‌های دودی و سیاه است و حتی در مواردی خطوط عمودی و افقی مانند سبدبافی روی آنها دیده شده است. ضمن آنکه جداره? داخلی این ظروف ماده ای شبیه لعاب دارد. به طور خلاصه میتوان گفت: سفال سازی به عنوان یک صنعت یا حرفه در 4700 سال ق. م. در ایران آغاز شده است و در همان تاریخ در دره‌های «دجله» و «فرات» و «سند» نیز معمول بوده است.
بدون تردید، اختراع چرخ سفالگری ساده و استفاده از آن در شکل بخشیدن به ظروف سفالین - که به حدود هزاره? چهارم ق. م. مربوط میشود - تحولی جدید در صنعت سفالی سازی به وجود آورد و باعث شد تا محصولات از نظر شکل، متنوع تر و از لحاظ ساخت، ظریفتر گشته و میزان تولید نیز افزایش یابد. در اواسط هزاره? سوم ق.م. نمونه‌هایی از سفالهای تولیدی در شوش به دست آمده که یقیناً با چرخهای سفالگری کاملی تولید و در حرارتی مناسب -حدود 1000درجه سانتیگراد پخته شده است. افزون براین، نمونه‌هایی از ظروف سفالین نقش دار دوره مورد اشاره در نقاط مختلف ایران نظیر سیالک، لرستان، تپه حسنلو (آذربایجان)، تپه حصار (دامغان)، اسماعیل آباد(قزوین) و تخت جمشید کشف شده که زیباترین اشیاء جهان در زمینه? سفالی سازی محسوب میشود و به خوبی مهارت استادکاران آن زمان را بازگو میکند.» این سفالها که اغلب دارای رنگ قرمز آجری است و نقوشی سیاه رنگ دارد، از زیباترین طرحی از یک پیاله کوچک از سفال قرمز جلا یافته منقوش - متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد اشیاء سفالین پیش از تاریخ محسوب می شود. نقوشی که روی این ظروف به کار رفته، اگرچه دارای جنبه تزیینی است، اما ظاهراً برای سازندگان ظروف و کسانی که آنها را مورد استفاده قرار میدادند دارای ارزشی بیش از این بوده است و بیشتر حکم وسیله ای را داشته تا با کمک آن جنبه ها و جهات مختلف زندگی خویش را به نمایش بگذارند و بیم ها، امیدها، آرزوها و آرمانهای خویش را تجسم بخشند.
در پی اختراع چرخهای سفالگری اولیه که شرح آن گذشت، در کوره‌های ابتدایی نیز که به طور عمده شامل یک گودال و دو مجرا برای ورود و خروج هوا بود، تغییراتی به وجود آمد و در آنها محلی برای آتشدان و محفظه ای برای قرار دادن ظروف سفالی که به وسیله? شبکه ای آجری از هم منفک میشد، پیش بینی شد که کوره‌های جدید امکان پخت بهتر و طبعا کیفیت مناسبتر فرآورده‌های سفالین را فراهم آورد. از ویژگی‌های سفالینه‌های پیش از تاریخ ایران توجه سفال سازان به استفاده از طرح ها و نقوش واقعی در آثار است و آنها تلاش میکردند تا نقوش حیوانات و پرندگان نظیر مار، روباه، قوچ، لک لک و... را بر روی بدنه سفالینه پدید آورند و البته گاه پای حیوان یا شاخ حیوانی بلندتر و کشیده تر از اندازه واقعی او - به گونه ای که در سفالینه‌های به دست آمده از شوش
می شود- تصویر شده است. در حدود 1500 سال ق.م. به علت گسترش فلزکاری و تهیه انواع ظروف از فلز ، ظروف سفالین تا حدودی از رونق و رواج پیشین افتاد اما در اوایل هزاره‌ی اول ق. م. بهترین نمونه کاشی‌های ایرانی تولید می شد که کاشی‌های دروازه? معروف «اشتارد بابل» که هم اکنون در «موزه برلن» موجود است، از آن جمله است. در همین زمان هنر کاشی کاری در شوش و نواحی غربی و مرکزی ایران رواج داشته و در تزیینات دیوارهای «کاخ هگمتانه» کاشی‌های الوان به سبک دروازه? ایشتارد بابل به کار رفته است. نکته جالب در خصوص کاربرد سفال در دوران پیش از تاریخ کشورمان، استفاده از آن به عنوان مهر برای مراقبت از کالا و احراز هویت مالک آن است که در این رابطه مهرهای جالب و کوچک سفالی که به طور عمده با طرح ها و نقوش نباتی و حیوانی و گاه انسانی به صورت هندسی و بسیار ساده همراه بوده است تولید شده و نمونه‌های متعددی از آن در مراکز تمدنی ایران پیش از تاریخ - نظیر آنچه که در هند هم دیده شده است، به دست آمده است.
طی حفریات انجام شده در «زیگورات چغازنبیل» نمونه‌های متعددی از انواع کاشی ها و آجرهای لعابدار - به رنگهای سفید، آبی و سبز - به همراه تعدادی از پیکره‌های کوچک سفالی به دست آمده که خود نشان دهنده? رونق تولید آجرهای لعاب دارو رواج سفالگری در دوره تمدن عیلامی دارد. آنچه که مسلم است در حدود 1000 سال ق.م. سفال سازان با فن لعابکاری ظروف آشنایی پیدا کرده بودند، به طوری که کاسه لعابداری که در شوش به دست آمده و متعلق به 1000 سال ق. م. است را میتوان در زمره? نخستین نشانه‌های صنعت لعاب کاری دانست. منطقه سیلک کاشان د?زمره مهمترین مراکز سفال سازی طی هزاره‌های پنجم تا اول ق. م. طرحی از ظرف سفال خاکستری جلا یافته - متعلق به هزاره اول قبل از میلاد بوده است و آثار و نمونه‌های متعددی از انواع سفالینه‌های منطقه? مذکور که به هزاره‌های پنجم، چهارم، سوم، دوم و نخست ق. م. مربوط می شود به دست آمده که هم اکنون در موزه‌های بزرگ دنیا از جمله در موزه? ایران باستان تهران موجود است، اما از جمله سفالینه‌های 9 زیبا و جالب مربوط به هزاره? اول ق. م. منطقه سیلک را باید به «ظروف تدفینی» مربوط دانست، این ظروف که البته نمونه‌هایی از آن در دیگر مراکز سفالگری هم عصر با سیلک چون «گیان» در نهاوند، « خوروین» در قزوین، «حسنلو» در ارومیه و... کشف شده، دارای لوله‌های بلند شبیه به منقار پرندگان و نقوش حیوانی همراه با نقش خورشید به رنگ قهوه ای تیره و آجری است. صاحبنظران گفته اند ظروف مذکور به هنگام مراسم تدفین مورد استفاده قرار میگرفته و از طریق لوله? بلند و منقاری شکل آن مایع یا محلول خاصی که از نظر آنها مقدس بوده است، به گوش‌های مرده چکانده می شده است.
منبع:honaryab
